قطره‌ای از دریا در کام کویر

شاید در ذهن ما ایرانی‌ها طرح‌ها و پروژه‌های زیادی وجود دارد که اگر چه نامشان هر چند وقت یکبار بر سر زبان‌ها می‌افتد، اما همیشه در حد حرف باقی‌مانده است. اما اگر شما هم پروژه آزادراه تهران ـ شمال را به‌عنوان طولانی‌ترین طرح‌ از این دست می‌دانید اشتباه کرده‌اید، چراکه داستان انتقال آب از دریای شمال به کویر مرکزی که از هفته گذشته وارد فاز جدی شده از جمله ایده‌هایی است که گفته می‌شود از زمان هخامنشیان مطرح بوده است. پروژه عظیم انتقال آب به کویر مرکزی ایران در حالی کلید خورده که نگاهی به تاریخ این طرح نشان می‌دهد تقریباً تمامی روسای جمهور ایران در سال‌های پس از انقلاب به آن گوشه چشمی داشته‌اند و به‌دنبال تأمین اعتبار برای اجرایی کردنش بوده‌اند. البته باید تأکید کرد که طرح فعلی با آنچه قبلا مطرح می‌شد فرق دارد. چراکه پیش از این ایجاد آبراه و انتقال آب شور به کویر مدنظر بود، اما در اقدام جدید دولت قرار است آب شیرین شده، آن هم در حجمی بسیار کمتر، به کویر مرکزی منتقل شود. این طرح همچون بسیاری دیگر از طرح‌های عمرانی موافق و مخالفانی دارد و با اما و اگرهای بسیاری روبه‌روست. موافقان این طرح می‌گویند: با اجرایی شدن آن از طریق احداث هفت دریاچه در مناطق مرکزی، اقلیم و آب و هوای کویر لوت و کویر مرکزی تغییر خواهد یافت و اقلیم ایران تغییر اساسی خواهد کرد، اما مخالفان می‌گویند: این طرح ضمن داشتن اثرات منفی زیاد بر زیست‌بوم منطقه و برداشت زیاد از آب خزر، ایران را با مشکلات حقوقی روبه‌رو خواهد کرد. در این میان آنچه بیش از همه تعجب‌برانگیز است این است که بسیاری بدون آن‌که از کلیت طرح جدید انتقال آب از دریای شمال به نقاط کویر مرکزی اطلاع داشته باشند تنها یک‌طرفه در جناح موافق یا مخالف آن می‌ایستند. تامین آب شرب، اولویت اول طرح انتقال ایران در کمربند خشک جهان واقع شده و سه‌چهارم مساحت آن خشک است و بارندگی سالانه‌اش به‌طور متوسط ۱۵۰ میلی‌متر برآورد می‌شود البته آن‌طور که کارشناسان می‌گویند این موضوع تنها مشکل کشور ما نیست و در سال‌های اخیر با گرمایش جهانی معضل کم‌آبی در همه دنیا تشدید شده، این در حالی است که با توجه به رشد جمعیت و نیاز شدید به آب از هم‌اکنون باید به فکر تأمین آن برای نسل‌های آینده باشیم، چراکه در آینده نه‌چندان دور تأمین آب، اصلی‌ترین محور چالش‌های جهانی خواهد بود؛ به همین دلیل هم برخی کشور‌ها از هم‌اکنون برای مقابله با کم‌آبی و خشکسالی به فکر چاره افتاده‌اند و اجرای طرح‌های مختلفی را در دستورکار دارند. البته لازم نیست خیلی هم آینده‌نگر باشیم، چراکه در حال حاضر کویر مرکزی ایران شدیدا با بحران کم‌آبی مواجه است. اگر به آمارهای بارندگی و وضعیت آب‌های زیرزمینی و سطحی نگاه کنیم، می‌بینیم که بیش از 10 سال است در برخی از استان‌های مرکزی کشور خشکسالی داریم و بارندگی‌ها کم شده، روان‌آب‌ها و آب‌های سطحی به کلی خشک شده و منابع آب زیرزمینی بشدت افت کرده است. این کم‌آبی به حدی جدی است که در این مناطق در عمق400 متری باید به‌دنبال آب باشیم و در نهایت آبی تلخ و شور که حتی برای کشاورزی هم مناسب نیست را بیابیم. مشکل کم‌آبی آن‌طور که سیدمهدی ثمره‌هاشمی می‌گوید باعث شده تا اولویت اول طرح انتقال آب خزر به کویر مرکزی تامین آب شرب و جلوگیری از مهاجرت‌های بی‌رویه و در مرحله بعد کمک به صنعت و توسعه مناطق کویری باشد. مجری طرح شیرین‌سازی و انتقال آب از دریا به کویر مرکزی در گفت‌وگو با «جام‌جم» می‌افزاید: کویر در حال گسترش است و باید آن را کنترل کنیم. یکی از مواردی که می‌تواند در جهت کنترل کویر موثر واقع شود انتقال آب است. در واقع با توجه به این که منابع سطحی و زیرزمینی پاسخگو نیست، مجبوریم ناچارا از منابع دیگر استفاده کنیم تا استان‌های مرکزی ما بیش از این دچار آسیب و بحران خشکسالی و کم‌آبی نشود. ضمن آن‌که به این نتیجه رسیده‌ایم که به جای انتقال صنعت به نزدیک آب، آب را به صنعت برسانیم. سیدمهدی ثمره هاشمی با تاکید بر آن‌که مراحل مطالعه طرح به پایان رسیده و اکنون زمان آغاز عملیات اجرایی است، می‌گوید: مطالعات هفت ـ شش ساله طرح شیرین‌سازی و انتقال آب دریای خزر به فلات مرکزی از دو سال پیش در دستورکار وزارت نیرو قرار گرفت و با پیگیری‌های رئیس‌جمهور سرعت بیشتری یافت. در نهایت به‌رغم باقی بودن اختلاف نظرها بر سر فواید و مضرات انتقال آب خزر به کویر و اثرات زیست‌محیطی آن دولت همزمان با حضور رییس‌جمهور در ساری گام اول این طرح را برداشت. براساس اطلاعات موجود، ظرفیت نهایی این طرح انتقال سالانه 500 میلیون مترمکعب آب است که در فاز اول، انتقال 200 میلیون مترمکعب در برنامه قرار دارد و زمان اجرای آن حدود 24 تا 30 ماه پیش‌بینی شده است. به اعتقاد مدیرعامل شرکت سهامی آب و فاضلاب کشور، دولت موظف است آب مورد نیاز شهروندان را تامین کند و در اجرای پروژه انتقال آب به مناطق مرکزی، به دنبال صرفه اقتصادی نیست. انتقال آب از مسیر خط نفت قرار است طرح انتقال آب از خزر به دشت مرکزی ایران در دالانی که قبلا خط انتقال نفت نکا به پالایشگاه شهرری از آن می‌گذشته اجرایی شود. به گفته ثمره هاشمی، خط لوله زیر زمین قرار گرفته است و از آنجا که قبلا خط انتقال نفت مسیری را به عرض 20 متر آزاد کرده است مشکلی از نظر تملک وجود ندارد و در واقع در کنار خط نفت، لوله‌کشی‌های جدید انجام می‌شود. به اعتقاد مشاور وزیر نیرو، هر کشوری شرایط آب و هوایی خاص و منحصر به فرد خود را دارد و ممکن است نیازی به احداث چنین پروژه‌هایی نداشته باشد، اما در کشور لیبی هم تجربه انتقال آب از رودخانه نیل در حجم بالا وجود دارد. وی می‌افزاید: برای انتخاب مکان اجرای طرح 9 گزینه مورد بررسی قرار گرفت که در نهایت مسیر خط 7 به عنوان بهترین گزینه انتخاب شد. معیار انتخاب این خط آسانی اجرا، آماده بودن زیرساخت‌ها، انجام مطالعه‌های گسترده پیشین، حداقل زمان اجرا، استفاده از تجربه‌های پیشین مسیر خط لوله نفت و آب، حجم آب مورد نیاز، هزینه‌های بهینه اجرای طرح و حداقل مشکلات زیست‌محیطی ـ اجتماعی و مالکیت مسیر لوله است. ضمن آن‌که گزینه 7 هیچ تداخلی با مناطق حفاظت شده محیط زیست ندارد و آسیبی به محیط زیست نمی‌زند. ثمره هاشمی تاکید می‌کند: این طرح را کاملا براساس طراحی فنی و مشخصات مهندسی اجرا می‌کنیم و اجازه نمی‌دهیم هیچ کاری در این پروژه بدون محاسبه انجام شود. قرار است در مرحله اول آب به دشت سمنان انتقال پیدا می‌کند و در ادامه همین خط انتقال به استان‌های قم، کاشان و اصفهان انتقال می‌یابد و خط دیگری آب را به جنوب استان خراسان رضوی و جنوبی منتقل می‌کند. مدیرعامل آبفای کشور با اشاره به اختلاف ارتفاع 2000 متری از مبدأ تا مقصد این مسیر انتقال آب می‌گوید: در این مسیر تعدادی ایستگاه پمپاژ احداث خواهد شد. البته هزینه پمپاژ تنها در این پروژه مطرح نیست و در پروژه‌های متعدد دیگری نیز از این ایستگاه‌ها احداث شده است. کما این ‌که در انتقال آب از سد دوستی به مشهد، زابل به زاهدان، سدکوثر به بوشهر و هرمزگان هم ایستگاه‌های پمپاژ احداث شده است. محیط زیست، چالش اصلی اگر بپذیریم هر طرح و برنامه‌ای در کنار مزیت‌ها و نکات مثبت می‌تواند مشکلاتی را در پی داشته باشد به نظر می‌رسد اصلی‌ترین چالش طرح انتقال آب خزر به کویر مرکزی با توجه به حجم نه‌چندان زیاد آب انتقالی، محیط زیست و مسائل اقتصادی باشد. البته آن‌طور که مدیرعامل شرکت سهامی آب و فاضلاب کشور گفته، دولت در این طرح به‌دنبال صرفه اقتصادی نیست. اما محیط زیست و مخاطراتی که وجود آب شیرین‌کن‌ها در مبدأ می‌تواند ایجاد کند از جمله نکاتی است که به نظر می‌رسد اگر جدی تلقی نشود آسیب‌های جبران‌ناپذیری را به دنبال خواهد داشت. باید منتظر بود و دید داستان طرح تاریخی انتقال آب در ایران، این بار به کجا می‌رسد؟ خزر به کمک کویر می‌آید ایران در کمربند خشک جهان واقع شده و سه‌چهارم مساحت آن خشک است و بارندگی سالانه‌اش به‌طور متوسط ۱۵۰ میلی‌متر برآورد می‌شود. این موضوع بخصوص در مناطق مرکزی آنقدر جدی است که باعث شده تا پروژه عظیم انتقال آب به کویر مرکزی ایران با اولویت تامین آب شرب و جلوگیری از مهاجرت‌های بی‌رویه و در مرحله بعد کمک به صنعت و توسعه مناطق کویری مطرح شود. گام اول این طرح در حالی همزمان با حضور رییس‌جمهور در ساری کلید خورد که اختلاف نظرها بر سر فواید و مضرات انتقال آب خزر به کویر و اثرات زیست محیطی آن همچنان ادامه دارد. با رسمیت یافتن موضوع، انتقال آب دریای خزر به کویر در طول هفته‌های گذشته بحث‌های زیادی را در پی داشت. برخی این طرح را رویایی و غیرممکن می‌دانستند و برخی دیگر نگران مباحث اقلیم‌شناسی بودند. این طرح که گفته می‌شود مرحله اول آن تا 24 ماه دیگر به مرحله اجرا می‌رسد، شامل 3 مرحله کلی است که در مرحله نخست، انتقال آب در حجم 200 میلیون مترمکعب از ساری به سمت استان سمنان انجام می‌شود. در مرحله دوم نیز از شرق دریای خزر کار آغاز شده و آب به سمت کویر و جنوب خراسان رضوی و استان خراسان جنوبی صورت می‌گیرد. در نهایت مرحله سوم انتقال آب از دریای عمان به سمت استان کرمان است که این کار نیز با حجم 500 میلیون متر مکعب انجام خواهد شد. مراقب خزر هستیم به اعتقاد مخالفان، یکی از مشکلاتی که بر سر راه طرح انتقال آب خزر به کویر وجود دارد، رژیم حقوقی دریای خزر است. آنها با این توجیه که این دریا یک منبع آب مشترک بین پنج کشور است و انتقال آب آن توسط یکی از این کشورها می‌تواند با اعتراض کشورهای دیگر روبه‌رو شود، نقدهای تندی را در جراید و رسانه‌های مختلف منتشر کرده‌اند و می‌گویند اگرچه واکنش خاص دیپلماتیک از جانب کشورهای همسایه در مورد طرح برداشت از آب خزر گزارش نشده است، اما معلوم هم نیست که این سکوت با توجه به پیامدهای احتمالی طرح مذکور ادامه داشته باشد. این در حالی است که به اعتقاد علیزاده، رییس پژوهشکده علوم دریایی اصولا برداشت آب به مقداری که در طرح پیش‌بینی شده، اثر محسوسی بر تراز آب ندارد و در واقع آبی که قرار است به کویر منتقل شود، بیشتر از حجم یکی از رودخانه‌های کوچکی که به خزر می‌ریزد، نیست. مهدی ثمره هاشمی، مجری طرح انتقال آب خزر نیز می‌گوید: آب استحصالی از خزر نسبت به حجم آب کلی خزر مقدار ناچیزی است و در واقع قطره‌ای دربرابر دریاست. چراکه در مرحله اول 200 میلیون مترمکعب و در نهایت 500 میلیون مترمکعب از طریق این طرح منتقل خواهد شد.این در حالی است که براساس برآوردی که اعلام شده، حجم آب خزر چیزی در حدود 80 هزار میلیارد مترمکعب است.البته فقط احتمال کاهش تراز آب خزر نیست که موجی از نظرات مختلف را به راه انداخته است. برخی مدافعان این طرح را راهکاری برای نجات کویر و در عین حال جلوگیری از آبگرفتگی خزر می‌دانند. موافقان می‌گویند: با اجرایی شدن این طرح، اقلیم و آب و هوای کویر لوت و کویر مرکزی تغییر خواهد یافت و در نتیجه اقلیم کل ایران تغییر اساسی خواهد کرد. اما حقیقت این است که انتقال آب اثر محسوسی بر آب و هوا و اقلیم منطقه کویری نخواهد داشت و به اعتقاد رئیس پژوهشکده علوم دریایی موسسه ملی اقیانوس‌شناسی، نمی‌توان از چنین حجم آبی انتظاری به این بزرگی داشت. او رسانه‌ای شدن این موضوع را دلیلی بر چنین برداشت‌هایی می‌داند وگرنه سفیدرود به همراه 60 رودخانه دیگری که از ایران به خزر می‌ریزد، در مجموع حدود 8 میلیارد مترمکعب آب وارد خزر می‌کنند که البته این حجم در مقایسه با دبی رود ولگا که 250 میلیارد مترمکعب است، بسیار ناچیز است. این در حالی است که دبی‌ای هم که قرار است به کویر منتقل شود، در برابر این مقادیر بسیار اندک برآورد شده است. اما نجات خزر از آبگرفتگی هم از جمله نظراتی است که یکی از مدافعان آن غلامعلی خیاط‌خلقی، کسی که مدعی است طراح و پیشنهاددهنده انتقال آب از خزر به کویر مرکزی است، می‌گوید: براساس نتایج مطالعات مرکز خزر‌شناسی، آب دریای خزر در سال‌های آینده دست‌کم سه تا پنج متر بالا خواهد آمد و قسمتی از استان‌‌های گیلان، مازندران و گلستان را زیر آب خواهد برد و از این رو برای حل این مشکل باید بخشی از آب دریای خزر را تخلیه کرد. این در حالی است که به گفته علیزاده، نه تنها حوضه آبریز خزر با حوضه قطب شمال مرتبط نیست بلکه تراز آب خزر اکنون روند کاهنده دارد و در دو سال گذشته سطحش پایین آمده است. او تاکید می‌کند: قطب شمال اقیانوس است و آبش در خشکی سرریز نمی‌شود. اصلا حوضه آبریز خزر به قطب ربطی ندارد و پایین‌تر از سن پترزبورگ تمام می‌شود. از طرف دیگر حوضه آبریز خزر یخ دایمی ندارد و در نهایت چند تا یخچال در نوک قله علم کوه و قفقاز در این حوزه هستند که ارزش هیدرولوژیکی ندارند. آب شیرین‌کن‌ها و مشکلاتی که محیط زیست را تهدید می‌کند پیش‌بینی اولیه زمان اجرایی شدن انتقال آب خزر به کویر24 ماه است که البته باید زمان احداث آب‌شیرین‌کن‌ها، ایستگاه‌های پمپاژ، مخازن تعادلی و مخازن ذخیره را هم به این زمان اضافه کرد؛ هرچند برخی از آنها به‌صورت همزمان پیش می‌روند. آنچه برای به بهره‌برداری رسیدن این پروژه لازم است و به نظر می‌رسد می‌تواند مشکلاتی را هم درپی داشته باشد، وجود تاسیسات آب شیرین‌کن در کنار دریای خزر است. قرار است شیرین‌سازی در مبدأ انجام شود. به این صورت که در کنار دریا آبگیری احداث می‌شود و آب را به کارخانه‌های شیرین‌سازی منتقل می‌کند. این کارخانه مدولار است یعنی یک بخش اجرا می‌شود، به بهره‌برداری می‌رسد و سپس دستگاه بعدی نصب می‌شود تا به ظرفیت مورد نیاز برسد. مهدی ثمره‌هاشمی مجری طرح انتقال آب خزر، نکته مهم از نظر تامین منبع انرژی این آب شیرین‌کن‌ها را نزدیکی محل آبگیر به نیروگاه نکا می‌داند چرا که می‌توان از بازیافت حرارت این نیروگاه برای شیرین کردن آب استفاده کرد. به این ترتیب، علاوه برصرفه‌جویی زیاد، از حرارتی که به هدر می‌رود نیز استفاده می‌شود. هرچند بخشی از انرژی مورد نیاز آب شیرین‌کن‌ها را می‌بایست از برق تامین کرد. اما از آنجا که همه آب شیرین‌کن‌ها پساب خروجی دارند، بحث‌های زیست محیطی بخشی مهمی از طرح است که به گفته ثمره، کارهای مطالعاتی آن از قبل شروع شده و هنوز هم تکمیل نشده و ادامه پیدا می‌کند. او تاکید می‌کند قطعا با سازمان محیط زیست تعاملاتی خواهیم داشت و مجوزهای لازم را کسب می‌کنیم. چراکه تا مجوز محیط زیست را نگیریم، نمی‌توانیم آب شیرین‌کن‌ها را راه‌اندازی کنیم بنابراین اولین قدم، گرفتن مجوز است. البته منتقدان طرح معتقدند صدمات زیست بومی جبران‌ناپذیری به‌دنبال شیرین‌سازی آب در منطقه ایجاد می‌شود. هرچند منطقه نکا به‌دلیل وجود نیروگاه حرارتی مدت‌هاست با مشکلاتی دست به گریبان است اما به هرحال تغییر غلظت آب و شوری آن می‌تواند اکوسیستم و تنوع زیستی منطقه را تحت‌تاثیر قرار دهد. به اعتقاد دکتر حمید علیزاده؛ معاون پژوهشی موسسه ملی اقیانوس‌شناسی، هر چند شوری آب خزر از خلیج فارس کمتر است، اما چون ترکیب نمک‌هایش متفاوت است بنابراین تلخ‌تر بوده و به هرحال پساب‌های حاصل از شیرین‌سازی آب می‌تواند برای منطقه خطرناک باشد. ضمن آن‌که برای هدایت آب به سمت آب شیرین‌کن‌ها پمپ‌هایی استفاده می‌شود که می‌تواند به موجودات و گونه‌های منطقه آسیب برساند. بهاره صفوی - گروه دانش