کارهای بزرگ در دریایی کوچک

دریای خزر به ‌عنوان بزرگ‌ترین حوضه‌ آبی داخل خشکی از دیرباز مورد توجه ساکنان پیرامون آن و ملل دور دست بوده است، جلگه‌های پیرامون خزر محیطی مناسب برای دامداری و کشاورزی بود و راه‌های شمال و جنوب آن ترابری کالا بین خاور و باختر را فراهم می‌کرد و این دریا در گذشته مرز امپراتوری‌های بزرگ ایران، روم، خزران، عثمانی و روسیه بود.

ساخت دیوار دربند و دیوار گرگان از اولین و مهم‌ترین کارهایی است که در حوزه خزر انجام شده است.

در اواخر دوره ساسانیان خزرها به ایرانیان حمله می‌کردند و شبیخون می‌زدند برای مقابله با آنها دیوار دربند در شمال غرب خزر (اکنون در داغستان روسیه) کشیده شد که در آن زمان مرز ایران محسوب می‌شد.

اما سازه دیگری که اگر کشفیاتش نهایی شود بزرگ‌ترین دیوار حفاظتی جهان محسوب می‌شود دیوار گرگان است که آن هم در اواخر دوره ساسانیان برای محافظت از حملات در شمال شرق خزر که دشتی پهناور است به طول چند 10 کیلومتر ساخته شد.

در دوره اسلامی کارهای علمی ارزشمندی در خزر انجام شد. سرآمد کارها جمله ابوریحان است کارشناسان معتقدند این جمله اینقدر ارزشمند و علمی است که گویی درباره خزر مقاله‌ای در نیچر منتشر کرده‌اید.

«گرد تا گرد دریا برگردی هیچ مانع تو نشود جز چند رود» (یعنی خزر دریاچه است) «آب آن تلخ است» (با وجودی که شوری خزر یک سوم شوری خلیج فارس است چون ترکیب نمک‌هایش متفاوت است، بنابراین تلخ‌تر است) «و تاریک» (از آنجا که رسوبات زیادی از رودخانه‌ها وارد خزر می‌شود و خزر دریایی بسته است بار معلق و کدری زیاد است) «از آن هیچ برنیاید بر خلاف دریای فارس»‌ (این جمله هم از لحاظ علمی درست است.

خزر از نظر فیزیکی و زمین‌شناسی یک اقیانوس است، اما از نظر زیستی یک دریاچه است و تولیدات و تنوع زیستی بسیار پایینی دارد)‌.

تا زمان نادر شاه مطالعات علمی مختلفی در حوزه خزر از طرف دانشمندان ایرانی انجام می‌شد تا این‌که نادر شاه که در کشور گشایی‌هایش مشکلات دریانوردی داشت کار کشتی‌سازی را در شمال شرق لاهیجان جایی که الان به عنوان لنگرود (رودخانه‌ای که کشتی‌ها در آن لنگر می‌اندازند) می‌شناسیم شروع کرد.

پادشاهی نادر شاه همزمان است با بخشی از زندگی پطرکبیر در روسیه که او هم برای این‌که کشورش از دنیا عقب نماند و وارد فاز صنعتی شود از متخصصان آلمانی کمک گرفت و از طرف دیگر کشتی‌سازی آنقدر برایش اهمیت داشت که خودش با لباس مبدل به هلند رفت تا کشتی‌سازی یاد بگیرد و بالاخره موفق شد کشتی‌سازی را وارد روسیه کند.

چون پایتخت روسیه در آن زمان سن‌پترزبورگ بود ولگا را به سن‌پترزبورگ با کانالی وصل کردند و اولین کشتی بخار سال 1846 وارد ولگا شد.

از آن به بعد فعالیت‌های روسیه در خزر سرعت گرفت. استفاده از ولگا ادامه پیدا کرد و از این طریق نفت جمهوری آذربایجان و جمهوری‌های قفقاز از اواخر قرن نوزدهم به بازارهای جهانی ارسال شد، اما در ایران بعد از نادر شاه کار کشتی‌سازی عملا رو به تحلیل نهاد.

بعد از جنگ جهانی دوم یعنی در دهه 50 و 60 میلادی مهم‌ترین کارهای عمرانی در حوزه خزر انجام شد. ما شروع کردیم به سد زدن روی سفید رود وحوضه آبریز ارس (کشت و صنعت دشت مغان).

شوروی هم سد‌های خیلی بزرگی روی ولگا ایجاد کرد و کانال ولگا ـ بالتیک، ولگا ـ دون را که به دریای سیاه راه دارد را توسعه دادند.

در آن زمان ظرفیت اولیه سد سفیدرود 1.8 کیلومتر مکعب بود ـ برای این‌که تصوری از ظرفیت سد سفیدرود داشته باشیم جالب است بدانیم سد امیرکبیر (سد کرج) 0.18 کیلومتر مکعب است ـ البته ظرفیت سدهای روی ولگا 140 کیلومتر مکعب است که عمده این سدها برای تولید برق و آب کشاورزی و در عین حال به صورتی ساخته شده بودند که امکان کشتیرانی را هم داشته باشند. بنابراین با کشتی به راحتی می‌شد کنار کاخ کرملین پهلو گرفت.

سدسازی و کانال‌کشی‌ها در شوروی بخصوص در دوران استالین ادامه پیدا کرد در ایران و منطقه قفقاز هم سدسازی و استفاده کشاورزی و صنعتی از آب خزر ادامه پیدا کرد.

در دهه 70 میلادی سطح تراز آب خزر کاهش یافت در این زمان سطح تراز آب آنقدر کاهش پیدا کرد که کشتیرانی در بندرهای شمالی خزر که کم شیب و کم عمق هستند دچار مشکل شد. برای مقابله با این چالش در شوروی طرح بسیار بزرگی را شروع کردند که به موجب آن قرار بود حوضه‌های آبریز نیمه غربی شوروی به یکدیگر وصل شوند.

یکی از این حوزه‌ها، حوضه آبریز خود خزر است که بخش عمده اروپایی روسیه جزو این حوضه قرار دارد. بخش غربی خزر نیز حوضه آبریز دریای سیاه است.

بخش شمالی حوضه دریای بالتیک و قطب شمال، بخش آسیای میانه دریاچه آرال، حوضه شرق کوه‌های اورال و حوضه سیبری که به قطب شمال می‌ریزد. در واقع شوروی می‌خواست این حوضه‌های آبریز را با هم وصل کند تا به این ترتیب هر جا آب کم شود از طریق کانال به آن اضافه کنند.

در واقع با این کار می‌خواستند سطح آب را تثبیت کنند تا وضعیت کشتیرانی در خزر را بهبود بخشند و از طرف دیگر دریاچه ارال را هم از خشکی نجات دهند.

این طرح بسیار بزرگ و بلندپروازانه بود و با وجودی که تمام کارهای مهندسی و محاسباتی آن انجام شد دو دلیل اصلی مانع از عملیاتی شدن آن شد.

مشکلات اقتصادی شوروی یکی از این دلایل بود ضمن آن که مجلات علمی روسیه که همزمان به زبان انگلیسی در آمریکا منتشر می‌شد باعث شدند تا اثرات زیست‌محیطی این طرح در غرب منعکس شود و اثرات مخرب آن تبلیغات منفی برای شوروی داشته باشد.

پس از اجرایی نشدن این پروژه جاه‌طلبانه و فروپاشی شوروی، کشورهای منطقه سعی کردند تا بر اساس منابعی که داشتند توسعه پیدا کنند و به همین دلیل هم ساخت و ساز بنادر و توسعه سواحل بخصوص در آذربایجان و ترکمنستان گسترش پیدا کرد.

با نگاهی گذرا به مهم‌ترین طرح‌هایی که در طول تاریخ در حوضه خزر صورت گرفته می‌بینیم که طرح جدید انتقال آب خزر جزو برنامه‌های بسیار بزرگ نیست و آن را نباید با برنامه‌ای که مطالعاتش در زمان ریاست جمهوری آقای رفسنجانی انجام شد و قرار بود کاری مشابه آنچه شوروی در نظر داشت انجام شود مقایسه کرد.

چرا که در آن طرح که به دلیل پرهزینه و انرژی بر بودن هیچ وقت به مرحله جدی عملیاتی نرسید قرار بود کانالی بزرگ که امکان کشتیرانی در آن وجود داشت از خزر به سمت جنوب حفر شود، اما در طرح جدید انتقال آب خزر به کویر مرکزی حجم آب انتقالی در حد ظرفیت یکی از رودخانه‌های کوچکی است که به خزر می‌ریزد.

دکتر حمید علیزاده - رییس پژوهشکده علوم دریایی